środa, 27 sierpnia 2014

Żurawka, czyli nie ma takiego słowa

Przetłumaczyłem piosenkę o żurawce, która tęskni za rodzinnymi stronami. Nie wiem, czy jest sens tłumaczyć słowiańskie piosenki ludowe (tu pierwszy nawias otwieram - już w terminologii widać inne miejsce, jakie zajmuje kultura chłopska w społeczeństwie: porównajmy polskie ,,ludowa piosenka'' z ukraińskim ,,narodna pisnia") na inne języki słowiańskie. Bo z reguły operują w takim rejestrze emocji, który jest, zwłaszcza w połączeniu muzyki z tekstem, zrozumiały bez konieczności zrozumienia tekstu. Jeśli nie rozumiesz piosenki o miłości, wolności czy tęsknocie bez rozumienia słów, to i najlepszy przekład Ci nie pomoże, boś gamoń albo masz filet z pangi mrożony zamiast serca - taką miewam czasem teorię. Nie dam sobie jednak za nią ręki uciąć, chociaż ja lubię odbierać ludowe melodie w językach, których nie rozumiem. A najbardziej to lubię w językach, które niedorozumiem, jak czeski czy słowacki. Zrozumie człowiek piąte przez dziesiąte, muzyka cośtam dopowie, a resztę miejsc pustych wypełnia wyobraźnia, zwykle tym, czego człowiekowi najbardziej potrzeba. Niedorozumienie jest lepsze od zrozumienia, serio.

Ale wiem, że są ludzie dociekliwi, którzy chcą sprawdzić, czy aby na pewno piosenka opowiada o nieszczęśliwej miłości prostej wiejskiej dziewczyny do nieśmiertelnego cyborga-zabójcy mutantów, jak to sobie wykoncypowali, a tłumaczenie ma trafić do bookletu płyty, które właśnie takim celom służą. A poza tym, życzenie damy jest życzeniem damy.

No i okazuje się, że niby polski i ukraiński to języki podobne, kultury ludowe nasze bliskie, a jak przchodzi co do czego, to są słowa bez odpowiedników. Na przykład taka rodyna - oznaczająca nie tylko rodzinę, najbliższych ludzi, ale i ojczyznę. Ale nie tę taką wielką raczej, o ile dobrze to czuję, to raczej małą, lokalną. Heimat, nie vaterland. Jak to się stało, że w polszczyźnie nie ma na to jednego, dającego się zaśpiewać, słowa? Nad tym będę dumał w jesienne wieczory.

piątek, 22 sierpnia 2014

Do S.W. list o tym, jak przeżyć na Śląsku i nie dać się zamknąć w kopalni

Drogi S.W.,

cieszą mnie bardzo wiadomości o Twoich licznych ekskursjach. Młody człowiek powinien dużo podróżować, bo inaczej nijak nie nabędzie wiadomości niezbędnych, a i zniżką na PKP się nie zdąży nacieszyć.
Podróżując po zakątkach rozmaitych kraju naszego (takiego pięknego), raduj się jego urokami, muszę Cię jednak przestrzec, że nie wszędzie możesz poruszać się swobodnie jak młody dzik po przedmieściach Rzeszowa.

Znany jest Ci zapewne pracowity i bogobojny lud Śląski, choćby z dzieła pt. ,,Łysek z pokładu Idy". Otóż trzeba Ci wiedzieć, że od czasów, w których pan Gustaw Morcinek przyświecając sobie latarką na kasku spisał to dzieło, wiele się u Ślązaków zmieniło. Żyd i mason z Unii Europejskiej zabronili ciągnąć koniom wagoniki pod ziemią. Już się wydawało, że w czarnej dupie kopalnianych czeluści utknie cały ten wykopany węgiel i górnicy, ale okazało się, że można zamiast ślepnących koników zaprzęgać goroli. Żyd i mason z Unii Europejskiej zwierzątkami bowiem się przejmują, a gorolami - nie. Może to i słusznie, nie mnie to oceniać.

Niemniej między Ślązaki się udajęcy, uważać musisz, byś rozpoznan nie został, inaczej złapią i do kopalni wsadzą na wieki. Zapytasz zapewne, jak się rozpoznać nie dać, jak między Ślązaki przezpiecznie chadzać? Są sposoby. Jedni uczą się wiadomości wszelakich o GKS Katowice - składu, wyników meczy, legend, etc. Inni analogiczną wiedzę zdobywają o Ruchu Chorzów. Sposoby to jednak wadliwe, bo obarczone ryzykiem, bowiem prawdopodobieństwo dostania po ryju w ich wypadku  wynosi c.a. 50%. Przy zastosowaniu obu wzrasta do 150%. Powiem Ci zatem, jak ocaleć.

Kiedy przyjedziesz, będą Cię sprawdzać. Niby to przyjacielsko, niby to od niechcenia, zapytają Cię, gdzie Twój ojciec robi. To Ty wtedy odpowiesz Na grubie. To zapytają, a twój starzik? Ty nic się nie zastanawiaj, mów, że tyż na grubie. Zapytają tedy o starzika starzika i starzika starzika starzika i tak dalej, aż do 40 pokolenia wstecz. Dopiero gdy dowiedzą się, że gdy Ślężanie kuli w kamieniu tego jakiegoś kotoniedźwiedzia, co stoi na Ślęży Twój pra-prastarzik robił na grubie, poklepią Cię po plecach i posadzą za stołem.

Ale Ty czujności nie usypiaj, boś dopiero pierwszą próbę przeszedł, a tu już następna idzie. Powiedzą Ci, żeś pewnie głodny i zapytają, co byś zjod? Ty ani chwili się nie zastanawiaj, tylko wal od razu: Jo chca modróm kapuste i karminadle. Oni Cię będą kusić: Może być picca zjod? A tukej mom suszi, śwagier z rajchu przywióz, chcesz? A Ty nic nie mów, tylko powtarzaj: Jo chca modróm kapuste i karminadle. Wtedy dadzą Ci spokój i na stół wjadą karminadle i modra kapusta. Ty jedz, ale ostrożnie i uważnie, bo oto idzie trzecia próba, najtrudniejsza.

Zjecie karminadle. Na stół wjadą placki i kawa. Będzie kurtularna rozmowa. I wtedy między jedną kostką cukru a drugą zapytają Cię niby od niechcenia: A z twoji familji bili sie w powstaniu, pod Anabergiym? 
Ty miej się na baczności, ale niech brew Ci nawet nie drgnie. Powiedz równie niedbale No ja.
Nic się nie bój, choć znalazłeś się na ostrzu noża. Ba, na ostrzu sztygarskiej szpady. Oto bowiem staje przed Tobą następne, ostateczne pytanie:
A po któryj stronie?
Ty, wrzucając kostkę cukru do kawy powiesz:
 Po obu.

Wtedy będziesz już bezpieczny i włos Ci z głowy nie spadnie, bo się wyda, żeś żaden gorol. Czego Tobie i sobie życzę.

Z serca błogosławię na dalsze eksursyje,

jo.

środa, 13 sierpnia 2014

Historia jest głupia, czyli znowu pluję



Dawno nie obrażałem wartości na tej stronie, co? No to czas nadrobić zaległości.

Historia, dziś będę pluł i największy fetysz w dorzeczu Wisły i Odry. Bo fajnie by było, gdyby cała ta jazda na punkcie historii, to deklarowanie przywiązania i chęci wiedzy na jakieś lepsze rozumienie świata się przekładała, tak masowo.I tak na zdrowy, chłopski rozum, jak się mieszka w miejscu, gdzie rodzinne opowieści o historii są zwykle opowieściami o biedzie, ucisku, rżnięciu i mordowaniu, etc., to powinno się to jednak jakoś przełożyć na bardziej empatyczne społeczeństwo, chyba. Na jakieś współodczuwanie, no. A tu dupa.

Przede wszystkim dlatego, że historia rzadko jest u nas opowiadana tak, jak opowiadana być powinna - przede wszystkim jako oral history, z perspektywy jednostek, etc. Nie. Historia jest u nas ujmowana głównie w kategoriach całościowych narracji. A te zawsze są jakimś rodzajem kłamstwa, podlegając uproszczeniom - takim, czy innym. Opowiada raczej o abstrakcyjnych bytach, takich jak narody niż o bytach realnych, jak poszczególni ludzie.

Bo też i historia nie funkcjonuje u nas jako nauka jako taka, raczej jako zbiór opowieści służących do tego, żeby się, jako członkowie zbiorowości, poczuć lepiej. Albo żeby mieć jakieś złudzenie mania racji, co na jedno wychodzi. W tym, jak funkcjonuje u nas historia, wartością nie jest poznanie samo w sobie, jak w wypadku nauki, ale pokrzepienie serc.

Efekt jest taki, że mamy od metra grup rekonstrukcji histerycznej, muzykę patrio-polo, imprezy, marsze, akademie, obchody. A za ciula empatii, tzn. jako zbiorowość, bo w ludziach, jak to w ludziach, jest.

Wolałbym, żeby ludzie czytali książki. Ale nie książki o bitwach i inne takie. Raczej wspomnienia, raczej reportaże, raczej historię mówioną, niż historię wystrzeliwaną kapiszonami GRH żeby ludzie przyswajali. O, żeby na przykład o łotewskim SS ludzie czytali w ,,Nie trzeba mnie zabijać". Albo o stosunkach polsko-żydowskich w czasie wojny w "Jest taki piękny, słoneczny dzień", o Powstaniu Warszawskim u Białoszewskiego. Z tego da się coś zrozumieć.

Ludzie rzadko pamiętają, że w wypadku historii rzadko można mówić o pewnikach. Im większy stopień uogólnienia, im dalej idące wnioski trzeba z garstki faktów wyciągać, tym większe prawdopodobieństwo, że nasza narracja opisuje prawdę jakąś nieosiągalną tylko częściowo. W wypadku oral history nie mamy do czynienia z syntezami, tylko z rzeczami prostymi - głodem, strachem, czasem radością. A te są zawsze prawdziwe i stanowią jakiś uniwersalny język. Tym językiem tylko da się cokolwiek opisać, tylko w tym języku można wyciagnąć z historii jakąś zrozumiałą lekcję.


środa, 6 sierpnia 2014

W sprawie ułud list otwarty drugi, ostatni.


Szanowna Pani,

dziękuję serdecznie za odpowiedź . Kamień ze serca mi był opadł, bo jednak okazuje się, że co do spraw zasadniczych się zgadzamy - ułudy są potrzebne, pomysł wystawy to świństwo, a hodowla zwierząt łagodzi obyczaje, w każdym razie wśród zwierząt.

Wzywałem tylko do ostrożności w zdzieraniu ułud z rzeczywistości. Słusznie zwraca Pani uwagę na różnicę między słodką ułudą a rzeczywistości surogatem. Ona istnieje. Ale z drugiej strony - czy zawsze jesteśmy w sytuacji, w której można wybrzydzać?

Lato jest, dzieci chodzą spać później. Czasem mijają po drodze telewizór z dziennikiem. A dziennik jak to dziennik, zdarza mu się powiedzieć na przykład, że w Ukrainie zestrzelili jednak 298 osób, a nie 295, jak się wydawało po policzeniu zajętych miejsc, bo trójka niemowląt leciała na kolanach rodziców. Albo rzuci od niechcenia, że cudem ocalone dziecko wyjęte w Gazie z brzucha zabitej matki jednak nie przeżyło, bo ktoś uznał, że walka z terroryzmem wymaga odcięcia prądu także od jego respiratora. W takiej sytuacji czy można kręcić nosem na surogaty zamiast ułud?

Ale, ale. W liście Pani znalazł się wątek, który poruszył dogłębnie mą wątrobę. Pomysł budowy kopii groty w Lascaux na dworcu w Bydgoszczy urzeka swoim pięknem i śmiałością wizji. Wiem, że był tylko retorycznym żartem, ale jeśli żarty przyjmujemy ze śmiertelną powagą, a śmiertelną powagę w kategoriach żartu, otwierają się przed nami nowe świata bebechy, jego paranoje składniowe i paralelki kozodoje.

Grota w Lascaux na dworcu w Bydgoszczy. Że potrzeba kontaktu z tym klimatem, tą atmosferą? Nie ma sprawy. Się wtłoczy powietrze z piwnicy kamienicy, odfiltrowując tylko kocie siuśki i zapach zimioków. Że potrzeba świadomości stąpania po miejscu, w którym żyli jaskiniowcy? A bo to na terenie Bydgoszczy żadni jaskiniowcy nie żyli? Zapewniam, że i dziś jacyś by się znaleźli.

Założę się o flaszkę, może być nawet pusta, że dziecka wchodziłyby do tej jaskini tak samo oczarowane i wystraszone, jak i do prawdziwej w Lascuaux, o ile oczywiście wyłamałyby te wszystkie antyturystyczne zabezpieczenia chroniące zabytkowe nietoperze. To nie jest przypadek, że do takich należy Królestwo Niebieskie. A dworzec w Bydgouszczu na pewno.

Cała wspaniałość tej groty w Bydgoszczu na dworcu byłaby dla nich oczywista. My, stare ludzie, potrzebujemy już fetyszy w rodzaju radości z kontaktu z oryginałem, zapachu starego płótna, drewna, świadomości, że to właśnie tutaj, przy tym dębie Jan Sobieski dłubał w zębie. Ile cudowności bierze się tylko i wyłącznie z naszej głowy i w niej w zasadzie tkwi, nie w oryginałach?

A nie wykluczam, że jedyny sposób na wyciągnięcie się z tej całej kabały za własne włosy to traktowanie groty na dworcu w Bydgoszczu jako ósmego cudu świata. Nawet, jeśli jej tam nie ma.

Łączę wyrazy