Motyw marszu w poezji powszechnej i polskiej

Motto:

Tego dnia Kolbuszowa była miastem prawdziwie narodowym, 

bruk na ul. Mickiewicza dudnił pod równym i zwartym krokiem nacjonalistów, 

a powietrze przeszywał śpiew:  Kolba narodowa, narodowa Kolba, Kolba narodowa, narodowa Kolba! 

P. Kaczkowski

Związek między przemianami w wojskowości a literaturą może się na pierwszy rzut oka mglisty, ale jeśli uświadomimy sobie związki literatury z retoryką, to powiązanie okaże się całkiem naturalne. Jak uczą Lakoff i Johnson,  jedna z najpopularniejszych metafor życia codziennego to SPÓR TO WALKA. Motyw marszu w literaturze jest stosunkowo młody - mniej więcej tak, jak piechota jako podstawowy rodzaj wojska. Jeszcze np. w Transakcji wojny chocimskiej nikt ni maszeruje. Siedemnastowieczny poemat opisujący wojnę mógł się bez słowa o maszerowaniu obejść, bo też i podstawową siłą (jeszcze) była kawaleria. To dopiero piechota jako formacja najczęściej spotykana na polach bitew wprowadziła motyw marszu do poezji i literatury w ogóle. A karierę motyw zrobił w XX wieku dopiero. Do tego czasu, wydaje się, nie był literacko atrakcyjny - marsz, w którym jednostka zatraca swoją odrębność, stając się jedynie częścią większego organizmu nie był z literackiego punktu widzenia ciekawy. XIX wiek z jego rozpatrywaniem rzeczy w kategoriach ludzkich zbiorowości (narodów i klas) utorował marszowi drogę do tego, czym stał się w wieku XX - motywem częstym w pieśni i poezji. Szczególnie jednak w ich specyficznych użyciach. 

Najbardziej chyba udaną dwudziestowieczną realizacją tego motywu jest Lewą marsz Włodzimierza Majakowskiego. Już pierwsze wersy utworu pokazują kontekst, w jakim marsz przez całe stulecie będze się w wersach pojawiał: 

Rozwijajcie się w marszu!

W gadaniach robimy pauzę.

Ciszej tam, mówcy!

Dzisiaj

ma głos

towarzysz Mauzer.

Utwór jest apoteozą siły wynikającej z jedności kolektywu, złączonemu we wspólnym marszu,siły wynikającej nie tylko  z liczby (krok milionowy) ale też z odrzucenia jednostkowości i języka jako tworu z definicji wydzielającego jednostkę ze zbiorowości (ten, kto mówi lub pisze zawsze jest jakimś ja mówiącym). To właśnie roztopienie się jednostki w masie jest istotą tego, co w XX wieku fascynowało autorów. Zawsze tam, gdzie zbiorowość pojmowana jako wydzielona z ludzkości grupa (nie cała ludzkość, to ważne, ale jej część) - klasa lub naród, motyw marszu stawał się tematem literackim, a także chwytliwą frazą retoryczną. Majakowski niewątpliwie przyczynił się do rozpowszechnienia motywu, ale wydaje się, że rozprzestrzeniał się on niezależnie od recepcji samego Majakowskiego czy w ogóle rewolucyjnej poezji bolszewickiej Rosji, Świadczyłaby choćby obecność motywu w odżegnującej się od bolszewizmu Horst-Wessel Lied, gdzie znajdujemy wersy: Chorągiew wznieś! Szeregi mocno zwarte! / SA to marsz: spokojny, równy krok. Jako motyw popularny w dwudziestowiecznej twórczości, propagandowej zwłaszcza, marsz stał się wątkiem popularnym również na gruncie polskim. Stykamy się z nim choćby w wierszu Władysława Broniewskiego Młodość, w którym jednak pojawienie się go bierze się z tematyki wojskowej, nie ideologicznej. Równie nietypowo motyw występuje w wierszu Soldat inconnu tegoż autora. Tam mamy do czynienia z wezwaniem: 

Słuchajcie, nikt nie zwyciężył!

Zatrzymajcie się w marszu! stańcie!

Zdejmijcie mi z piersi ciężar:

Łuk Triumfalny i Francję!

Tutaj wezwanie do zatrzymania w marszu jest próbą odwrócenia procesu depersonalizacji, który jest efektem trwania w marszu, Wzywając maszerujących żołnierzy do zatrzymania, Broniewski chce znów uczynić z nich nie części całości, ale odrębne indywidualności. 

Nie znaczy to, że na polskim gruncie nie znajdziemy przedstawień marszu typowych dla epoki. Jest tak choćby w wypadku hymnu Gwardii Ludowej (Dudni już krok, milionó krok) czy w pieśni Miliony rąk Edwarda Olearczyka. Tam, co ciekawe, mamy do czynienia z wesołym marszem. Marsz został wyrwany z kontekstu militarnego, autor co prawda nadal postrzega jednostki jako części jedynie kolektywu, jednak marsz nie jest dla niego już symbolem siły, chodzi tu raczej tylko o jednomyślność i podporządkowanie jednostki zbiorowości tym razem nie żeby walczyć, a żeby budować.
W latach 90. XX wieku, wraz z końcem otwartego totalitaryzmu w Polsce, motyw marszu przestał mieć znaczenie w poezji (jeśli występuje, to tylko ironicznie - por. Maszeruję przez sen Marcina Świetlickiego). Mógł pozostać czynny w retoryce w obrębie dyskursu politycznego czy propagandzie, jednak opis jego funkcjonowania w nowych kontekstach wymagałby osobnych badań.